کتاب دایرةالمعارف هنر

اين دايره‌المعارف در هیات سه جلدی خود شامل مقولات مربوط به نقاشي، پيكره‌سازي و هنر گرافيك، عکاسی، رسانه های نو، تصویر گری، چاپ گری و طنز نگاری می شود. با توجه به اینکه در این اثر از هنر بدین معنا مراد شده است ، خوانندگان علاقمند به حوزه های بالا می توانند اطلاعات مورد نظر خود را در مدخل های این کتاب بیابنددایره المعارف هنر (یک جلدی) تألیف رویین پاکباز نخستین بار در سال ۱۳۷ اين دايره‌المعارف در هیات سه جلدی خود شامل مقولات مربوط به نقاشي، پيكره‌سازي و هنر گرافيك، عکاسی، رسانه های نو، تصویر گری، چاپ گری و طنز نگاری می شود. با توجه به اینکه در این اثر از هنر بدین معنا مراد شده است ، خوانندگان علاقمند به حوزه های بالا می توانند اطلاعات مورد نظر خود را در مدخل های این کتاب بیابنددایره المعارف هنر (یک جلدی) تألیف رویین پاکباز نخستین بار در سال ۱۳۷۸ از چاپ درآمد. از آن زمان تاکنون، که این دایره المعارف در هیأتی تازه و محتوایی جامع و در حجم سه جلدی به همت نشر فرهنگ معاصر به بازار آمده، نسخه یک جلدی آن تقریبا هر سال تجدید چاپ شده است. این درست که چنین اقبالی از یک سو می تواند نشانه نیاز جامعه و البته خلاء موجود در این زمینه باشد، اما این فاکتورها نباید موجب غافل شدن از کیفیت خود کار باشد که بی شک نقشی بسیار تعیین کننده در اقبال از این اثر داشته است. اثری که آیدین آغداشلو از آن به عنوان کتاب بالینی خود نامبرده است. چنین تعریفی به شکلی موجز بی آنکه وارد جزییات شود، به روشنی برکیفیت و اهمیت این اثر تأکید دارد.بی گمان انتشار فرهنگ هایی از این دست و در این سطح از کیفیت، که به حق از سطح متعارف بازار نشر ایران فراتر هستند؛ از یک سو حاصل دانش و پشتکار مولفی توانمند و از دیگر سو محصول حضور ناشری علاقمند است که میوه اندیشه مولف را چنان که باید و به چشم آید، به بار می نشاند.اما آنچه به عنوان ویراست جدید دائره المعارف هنر (در سه جلد) در چند ماه اخیر به بازار آمده، علاوه بر افزوده هایی در حوزه های موضوعی پیشین، در راستای برخورداری از جامعیت بیشتر، از حوزه های موضوعی تازه ای نیز برخوردار شده است.حال که دایره المعارف هنر در این قد و قواره (در سه جلد) منتشر شده، نمی توان درباره آن نوشت و اشاره ای به محل تولد آن نداشت! به یاد دارم که چندی پیش یکی از اساتید بزرگ فرنگ دیده و فرنگ مانده انتقادی داشت به برخی آثار ترجمه ای و پژوهشی که توسط بخش خصوصی انجام شده بود، در عین اینکه خود نیز اذعان داشت که این قسم کارها باید متولی دانشگاهی داشته باشد؛ اما بدین نکته توجه نداشت که وقتی نهادهای دانشگاهی و دولتی وارد این میدان نمی شوند، تکلیف چیست؟ آیا باید به کل از آن صرف نظر کرد یا اینکه وارد این میدان شد، اگرچه دشوار باشد و یا پر از آزمون و خطا. بدین جهت از این نکته در اینجا یاد کردم که بی اغراق بسیاری از آثار منتشر شده توسط نشر فرهنگ معاصر آثاری بوده اند که نهادهای دولتی و یا دانشگاهی باید متولی انتشار آن می شدند؛ اما در غیاب این نهادهای عریض و طویل که اغلب برگزاری مراسم های موسمی بی فایده را به انجام کارهای پژوهشی مدت دار ترجیح می دهند، ناشری از بخش خصوصی جور آنها را کشیده است. از این منظر آثار ارزنده ای که داشتن هریک از آنها می تواند حیثیتی برای یک ناشر باشد، در فرهنگ معاصر فراوان است. دایره المعارف هنر (سه جلدی) نیز یکی از همین آثار است.این رویکرد را باید به حساب روحیه ای گذاشت که گردانندگان فرهنگ معاصر به کالبد این مجموعه دمیده اند. چنین روش و منشی در حوزه نشر، یادآور نوع عمل کار آفرینان در حوزه های اقتصادی و تولیدی‌ست چنان که بیش از هر چیز به خود کار اهمیت می دهند، به انجام و به بار نشستنش؛ بی آنکه نفع و ضرر مالی را در آن دخیل کنند. اگر به بار نشست و منفعت اقتصادی داشت که چه بهتر. خلاصه اینکه انتشار این قسم کتابها که به بار نشستن آنها صبر عظیم می خواهد و همت کبیر و تازه معلوم نیست در انتها منفعتی داشته باشد یا نه؛ از چنین روحیه‌ای برمی آید که به نفس کار اهمیت می دهد. بنابراین حاصل آن انتشار کتاب هایی با این سطح از کیفیت در زمینه های مختلف بوده است؛ کتابهایی با چاپ تمیز و کاغذ خوب و صحافی نفیس.بگذریم؛ دایره المعارف هنر (سه جلدی) در واقع پاسخ به وعده‌ای است که در زمان انتشار ویراست اول کتاب (دایره المعارف هنر یک جلدی) داده شده بود، اینگونه که مخاطب آن کتاب را در حکم یک کار پایه بپذیرد، برای آینده که ویراست جدید و کاملتری (دایره المعارف هنر سه جلدی) به بازار آید. وعده ای که مولف اثر، رویین پاکباز با ده سال کار بی وقفه (۱۳۸۳ تا ۱۳۹۳) سرانجام آن را محقق ساخته است.رویین پاکباز متولد ۱۳۱۸ در رشت است. فارغ التحصیل دانشکده هنرهای زیبا (کارشناسی نقاشی) و همچنین دانشگاه سوربن فرانسه (کارشناسی ارشد زیبایی شناسی) بوده است. نقاش، منتقد، مورخ و پژوهشگری بنام در حوزه هنرهای تجسمی محسوب می شود با کارنامه‌ای بلند و بالا در تالیف کتاب و مقاله در این حوزه؛ سابقه برگزاری نمایشگاه های نقاشی گوناگون و همچنین تدریس در دانشگاه های مختلف را نیز باید به آن افزود. به قول خاص و عام از یگانه کسانی است که در این حوزه به صورت علمی و در سطح بالا پژوهش کرده و می‌کند.اما اثری سترگ بدین پایه، به همت یک تن به انجام نرسیده، آزاده افراسیابی، فائقه بقراطی، فاطمه سادات توابع قوامی، هیلا دارابی،مهدی سیفی، حمید رضا قلیچ خانی، حمید رضا کرمی، توکا ملکی، حسن موریزاده و مهران مهاجر از جمله همکاران رویین پاکباز در شکل گیری ویراست جدید دایره المعارف هنر بوده اند.شکی نیست که وقتی از هنر یاد می شود، این واژه آشنا به گستره وسیعی اشاره دارد؛ از هنرهای تجسمی گرفته تا ادبیات، تئاتر و سینما و... اما باید در نظر داشت، در کتاب حاضر واژه «هنر» معناي محدودتری به خود گرفته است و در واقع مولف با توجه حوزه تخصص خود و همکارانی که در حوزه های خاص از آنها بهره گرفته، به طور خاص «هنر بصري» يا «هنر تجسمي» را مد نظر داشته است. البته این محدوده در ویراست جدید گسترش یافته و حوزه هایی دیگری نیز همانند طنز نگاری یا چاپگری نیز بدان افزوده شده است.بدین معنا، اين دايره‌المعارف در هیات سه جلدی خود شامل مقولات مربوط به نقاشي، پيكره‌سازي و هنر گرافيك، عکاسی، رسانه های نو، تصویر گری، چاپ گری و طنز نگاری می شود. با توجه به اینکه در این اثر از هنر بدین معنا مراد شده است، خوانندگان علاقمند به حوزه های بالا می توانند اطلاعات مورد نظر خود را در مدخل های این کتاب بیابند، افزون براین اطلاعات قابل توجهی نیز در زمينه‌هاي، طراحی صنعتی، خوشنويسي، سفالگري، موزاييك، معماري و همچنین هنرهای سنتی در این کتاب می توان یافت.ساختار اصلی دایره المعارف هنر سه جلدی مشابه نسخه یک جلدی آن است، یعنی کتاب از دو بخش تشکیل شده، یکی بخش اصلی یا بدنه که دربرگیرنده مدخلهای اصلی دایره المعارف است و دیگری بخش فرعی یا پیوست ها. اما تفاوت در اینجاست که با توجه به حوزه های افزوده شده به گستره موضوعی کتاب و افزودن مدخل های تازه، تعداد مدخل های کتاب از ۲۸۵۵ مدخل، به ۵۶۳۷ مدخل ارتقاء یافته است؛ به عبارت دیگر مدخل های کتاب تقریبا دوبرابر قبل شده اند. در چاپ قبلی ۸۴۴ تصوير سياه و سفيد، و ۱۶۰ تصوير رنگي در کتاب مورد استفاده قرار گرفته بود که در ویراست تازه به ۱۱۴۳ تصویر سیاه و سفید و ۳۷۴ تصویر رنگی ارتقاء یافته است.چنین افزایشی در پیوست های کتاب نیز وجود دارد. در ویراست تازه، دو جلد اول کتاب به خود مدخل ها اختصاص یافته که با ترتیب الفبایی و تصاویری برای درک بهتر این مدخل ها تدوین شده اند و جلد سوم نیز شامل پیوست های کتاب شده است. پیوست های کتاب نیز از سه بخش تشکیل می شوند و هر يك از اين بخش‌ها ترتيب الفبايي جداگانه خود را دارد .پیوست نخست تحت عنوان تاریخ شناسی دربرگیرنده ۱۱۰ مقاله مصور درباره تاریخ تحولات هنر در جوامع مختلف است این بخش به تنهایی ۴۲۷ تصویر داردکه مقالات پیوست یکم را کامل می کنند. اهمیت تصاویر کتاب زمانی روشن می شود که توجه داشته باشیم با دایره المعارفی سروکار داریم که موضوع آن هنرهای تصویری و تجسمی است.پیوست دوم با عنوان مضمون شناسی، شامل ۳۷۹ مدخل است که به ترتیب الفبایی، موضوع ها، مواد تصویری معمول در آثار هنری را دربرمی گیرد. این موضوعات گستره متنوعی را شامل می شود، از شخصیت های مذهبی و ادبی گرفته تا جانوران، رویدادها، الاهگان و خدایان ، صحنه ها و نمادها و...پیوست سوم کتاب در واقع حکم واژه شناسی دارد که دربرگیرنده قریب به ۲۰۰۰ واژه و اصطلاحاتی است که در این کتاب مورد استفاده قرار گرفته اند و در این جا اصل واژه و برابر نهاد فارسی آنها یکجا ارائه شده است.برخورداری از اثری با این مختصات در حوزه هنر، بی گمان از جمله ضرورت های هر کتابخانه ای است؛ چه کتابخانه ای عمومی باشد و چه کتابخانه ای شخصی. به خصوص که کتاب حاضر درواقع اثری امتحان پس داده است، ویراست اول آن که در گذشته منتشر شده است، مورد استقبال قرار گرفته و حالا با ویراست تازه و جامعتری از این کتاب روبه رو هستیم. کتابی که هم به مدخل های قبلی افزوده و در هر حوزه جامع تر شده و هم حوزه های جامانده ای که می توانستند در این دایره المعارف قرار بگیرند بدان افزوده شده اند.اما فارغ از آنچه اشاره شد که جملگی بر کاربردی بودن و کارآمدی این اثر تاکید دارند، جا دارد اشاره ای داشته باشیم به نقش و تاثیر کلان تر این دایره المعارف در حوزه ای که بدان می پردازد. در واقع از همه آنچه گفته شد، مهمتر نقش این فرهنگ در زمینه شکل گیری ادبیات هنر و جا افتادن زبانی کامل و رسا در این حوزه است. متاسفانه هنوز ما فاقد آن زبان کامل و گویایی هستیم که بتوانیم در ادبیات هنری به صورت مکتوب مورد استفاده قرار دهیم و یا اینکه در گفتگوهای خود راجع به هنرهای تجسمی ، نقاشی و بسیاری از زمینه ها ( که از قضا اغلب نیز در گستره موضوعی همین فرهنگ قرار می گیرند)، مورد استفاده قرار دهیم. این مهم ناشی از این است بسیاری از نکاتی که در داخل این حوزه قرار می گیرند، قدمت طولانی در فرهنگ و هنر ما نداشته اند، بنابراین واژگان مورد استفاده در آنها هنوز به شکل تثبیت شده و هماهنگی مورد استفاده قرار نمی گیرند.دایره المعارف هنر به خصوص در شکل سه جلدی خود، جدای همه ارزش های گوناگونی که دارد و می تواند پاسخ گوی علاقمندان در زمینه های مختلف هنری باشد، نقشی موثر نیز در تبیین این زبان گفتاری یا نوشتاری که ادبیات هنرهای تجسمی را می سازد، داشته و پس از این نیز (به شکل وسیع تری) خواهد داشت؛ نقشی که آن را در بلندای زمانی به شکل روشن تری می توان مشاهده و ردیابی کرد.تالیف دایره المعارف کاری است بس دشوار و فرساینده، حتی اگر کل کار مبتنی بر ترجمه چند دایره المعارف و تدوین آن در قالب یک دایره المعارف فارسی باشد. اما رویین پاکباز و همکارانش، نه با یک یا چند دایره المعارف، نه با چند منبع محدود، بلکه با گستره وسیعی از هنرها روبه رو بوده اند که بخش قابل توجهی از آنها نیز معطوف به فرهنگ و هنر ایرانی بوده است. از این جهت این دایره المعارف نیازمند پژوهش در حوزه هایی گوناگون از فرهنگ و هنر ایرانی بوده اند که برای نخستین بار مدخل هایی بدین شکل برای آنها تالیف و تدوین شده است.بنابراین بخش قابل توجهی از مدخل های این کتاب برای نخستین بار در چنین قالبی پی ریزی شده و اطلاعات دایره المعارفی آنها ارائه شده است. این مهم در مقالات و پیوست های کتاب نیز مشاهده می شود.خلاصه کلام اینکه دایره المعارف سه جلدی هنر به آن بنا های عظیمی می ماند که ورود به آنها و تماشایشان مرعوب کننده است، چه رسد به اینکه بخواهی وارد میدان ساخت آن بشوی